Er is al veel over gezegd en nog meer over geschreven. Iets wat aanvankelijk een zegen leek, blijkt een regelrechte bedreiging voor onze gezondheid en het milieu. In dit artikel zijn alle (tot nu toe bekende) feiten op een rijtje gezet. Deels een wat technisch verhaal, maar wel een verhaal dat ons allemaal raakt. Die pan op onze kookplaat met een teflon antiaanbaklaag maakt het opeens heel tastbaar. Ons leven met PFAS kent een niet eens zo erg lange geschiedenis. Het is zeer de vraag of PFAS nog een toekomst heeft.

In 1938 ontdekt een DuPont medewerker bij toeval de eerste PFAS verbindingen als een nevenproduct. Negen jaar later start 3M met de massaproductie van PFOA, één van de bekendste chemicaliën van de uitgebreide PFAS familie. In 1951 ging het snel: DuPont introduceert Teflon op basis van PFOA. De anti-aanbakpan deed zijn intrede. Een paar jaar laten doken de eerste ‘geruchten’ op over de giftigheid van PFOA en andere PFAS. In 1955 bevestigt een studie van Stanford University dat PFAS zich bindt aan eiwitten in het menselijk lichaam en dat deze verbinding niet biologisch afbreekt. De term ‘forever chemicals’ voor deze chemicaliën die niet of nauwelijks afbreekbaar zijn, is geboren.

In 1961 stelt de huis-toxicoloog van DuPont in een intern document vast dat PFAS zeer schadelijk zijn. Het alarmerende bericht verdween aanvankelijk in de doofpot. Pas in 1998 won een landbouwer in West Virginia, wiens vee met vreemde symptomen om het leven kwam, na lang procederen een rechtszaak tegen de chemiereus DuPont. De ongezonde effecten van perfluoroctaanzuur (PFOA) werden bewezen verklaard. Dit resulteerde in een miljoenenschikking met duizenden benadeelden. Dit aangrijpende verhaal is later verfilmd. Nadat al een documentaire was uitgezonden, verscheen de film Dark Waters (2019). Inmiddels had 3M de productiecapaciteit flink uitgebreid, ook naar Europa. De productie van PFOS en PFOA ging door, tot het moment waarop de Amerikaanse milieudienst een wereldwijd kankeralarm afgaf voor PFOS. Deze stof werd in de ban gedaan, maar nieuwe PFAS varianten, zoals GenX stoffen, namen al snel de plaats in.

Tot 2012 werd PFOA gebruikt voor de productie van Teflon antiaanbaklagen in pannen. Vanaf 2012 is PFOA vervangen door GenX stoffen (behorende tot dezelfde familie als PFOA en PFOS). GenX stoffen blijken echter net als PFOA persistent en giftig te zijn. In juni 2019 heeft het Europese Chemicaliën Agentschap besloten dat de stoffen die betrokken zijn bij de GenX-techniek zeer zorgwekkende stoffen zijn. Over de ongewenste eigenschappen van GenX-stoffen komt steeds meer informatie beschikbaar, zo geeft het RIVM aan. 

In 2015 splitst DuPont de afdeling waar PFAS worden verwerkt af. Dit wordt ondergebracht in Chemours Company. In 2019 is er nog een vergunning verleend aan de fabriek om jaarlijks 5 kilo GenX en 2 kilo PFOA te blijven lozen in de Merwede. Het RIVM adviseert omwonenden in een straal van één kilometer rond de Chemours fabriek geen gewassen uit eigen tuin te eten omdat deze teveel PFAS bevatten. Bij de productielocaties van 3M en Chemours vloeit er tot op de dag van vandaag nog PFOS weg. Zo zit er in de Schelde 110 keer meer PFOS dan toegestaan. Extreem hoge concentraties PFOS worden gemeten in het bloed van 3M medewerkers en mensen rond het risicogebied.

Vele rechtszaken en talloze schikkingen ten spijt is dit verhaal nog lang niet ten einde.

Er is veel aandacht voor Poly- en perfluoralkylstoffen, afgekort als PFAS, maar wat zijn het nou precies? PFAS is de verzamelnaam voor ruim 6000 chemische stoffen die niet in de natuur voorkomen. Deze stoffen bevatten sterke fluorverbindingen en alkylgroepen en komen voor in producten die wij dagelijks gebruiken. Een aantal van deze stoffen mag sinds 2006 binnen de EU niet meer worden gebruikt.

Toepassingen met PFAS zijn populair geworden omdat PFAS bestand zijn tegen hoge temperaturen. En omdat ze water-, vuil-, en vetafstotend zijn. Ze hebben hun nut bewezen in industriële toepassingen en in consumentenproducten. Eén van de bekendste voorbeelden is de Teflon antiaanbaklaag in pannen. Het merk Teflon is eigendom van Chemours. Maar PFAS worden ook gebruikt in onder voedselverpakkingen, textiel, cosmetica, smeermiddelen en schoonmaakproducten.

Er zijn PFAS met lange koolstofketens (8 of meer koolstofatomen), waarvan PFOS en PFOA de meest bekende zijn. Dit zijn stoffen die zich niet erg snel verspreiden, maar zich wel opstapelen in vetten. Ze komen terecht in het milieu, in dieren en in ons lichaam. Het afbreken van deze stoffen gebeurt uiterst traag.

Ook zijn er PFAS met kortere koolstofketens (4 of 6 koolstofatomen), zoals PFBS, PFBA en PFBSA. Deze stoffen verspreiden zich veel sneller, maar stapelen zich minder op. Ook voor deze stoffen geldt dat ze niet of slechts heel langzaam afbreken in het milieu en in het lichaam.

In de vorm van bodem- en watervervuiling wordt een groot deel van de PFAS verspreid, waardoor ze in voedingsgewassen, dierlijke producten en het drinkwater terecht komen. Dat gebeurt op uiteenlopende manieren:

Industriële productie: bekende, of inmiddels beruchte bedrijven die PFAS produceren zijn 3M en Chemours (Teflon).

Industriële toepassingen: het gebruik van PFAS om materialen vet- en waterafstotend te maken. Dit gebeurt bijvoorbeeld in de papierverwerking, de textielindustrie en bij het galvaniseren. Deze toepassingen zijn een belangrijke bron van de verspreiding van PFAS.

Brandbestrijding: tot 2010 werden PFOS en PFOA gebruikt in blusschuim. Op oefenterreinen van de brandweer en op luchthavens blijkt de bodem en het grondwater ernstig verontreinigd.

Afvalverwerking: op stortplaatsen, maar ook in waterzuiveringsinstallaties en verbrandingsovens worden PFAS-houdende materialen (die overal om ons heen zijn) verwerkt.

Er is nog veel ontbrekende informatie. Zo is er nog weinig bekend over de verspreiding van PFOS en PFAS via de lucht. Er worden hoge concentraties PFAS gevonden op grote afstand van de 3M fabriek in Zwijndrecht. Er wordt op gewezen dat die daar alleen maar via de lucht kunnen zijn gekomen. In de VS zijn grote hoeveelheden giftige PFAS gemeten in regenbuien, hetgeen deze veronderstelling bevestigt.

Wij nemen dagelijks kleine hoeveelheden PFAS in ons op. Dat gebeurt onder meer via:

Ons voedsel. Vis en schaaldieren bevatten PFAS. Dat geldt ook voor orgaanvlees, eieren en melkproducten. Er is eigenlijk geen ontkomen aan want zelfs fruit, aardappelen en groenten kunnen PFAS bevatten. Ook zelf geteelde producten.

In veel gevallen zijn PFAS in ons drinkwater aanwezig.

Stof-opname. Door met handen in de aarde te werken of door het spelen in zand en aarde kunnen de stoffen via de mond worden opgenomen. Opname via de huid lijkt geen belangrijke rol te spelen.

Het gebruik van consumentenproducten waar PFAS in zitten, zoals bijvoorbeeld bakpapier en pannen met een Teflon coating.

PFAS staat volop in de belangstelling en er wordt momenteel veel onderzoek gedaan naar de schadelijke effecten ervan. Inname in kleine hoeveelheden uit de lucht of drinkwater zouden op zich geen directe risico’s met zich meebrengen. Het is echter ook niet volledig uit te sluiten en alle kleine beetjes dragen wel bij aan de stapeling van PFAS in ons lichaam. Deze PFAS kan zelfs via de placenta en via moedermelk worden doorgegeven.

De risico’s verschillen per soort PFAS. Op basis van epidemiologische studies EFSA 2020) staat vast dat enkele PFAS (zoals PFOS en PFOA) de veroorzakers zijn van:

Afname van de immuniteit; het immuunsysteem (bij kinderen) is erg gevoelig,

Verstoring van de hormoonhuishouding,

Beschadiging van de leverfunctie (verhoging van het leverenzym ALT),

Hoge bloeddruk en problemen tijdens de zwangerschap.

Effecten op de ontwikkeling van het ongeboren kind (lager geboortegewicht),

Verhoogde cholesterolgehalten,

Verstoring van de hormonenbalans (daling schildklierhormonen).

Daarnaast is bij blootstelling aan PFAS een verhoging van het risico op kanker zeer aannemelijk. Bij onderzoek op proefdieren is dit vastgesteld, maar voor de mens is hiervoor nog geen wetenschappelijk bewijs. Vooral nier- en zaadbalkanker worden in verband gebracht met PFOA.

De opstapeling in ons lichaam van de nauwelijks afbreekbare stoffen zijn bepalend voor de mate waarin ze schade veroorzaken en of ze daadwerkelijk gezondheidseffecten geven. De schadelijke effecten van PFAS openbaren zich op de lange termijn en zijn afhankelijk van de hoeveelheid die je binnenkrijgt over de tijd. PFAS kan worden gemeten in het bloed. Het gaat dan om zowel recente blootstelling als om blootstelling uit het verleden, maar daarmee kan niet worden vastgesteld of de gezondheid van de betrokkene ook daadwerkelijk door de chemische stoffen is geschaad. Er is geen behandeling beschikbaar om PFAS uit het lichaam te verwijderen. Het beperken van verdere blootstelling kan de hoeveelheid PFAS in het lichaam langzaam doen afnemen.

De Keuringsdienst van Waarde, een onderzoeksprogramma van de NPO, besteedde aandacht  aan het feit dat leveranciers van deze producten waarschuwen voor het vrij komen van giftige dampen, op het moment dat een Teflon anti-aanbakpan met PFAS erg heet wordt. Mede dankzij dit televisieprogramma is het gebruik van chemicaliën in anti-aanbaklagen sterk onder de aandacht gekomen. Het betreft dus het gebruik van PFAS om de pan antikleef eigenschappen te geven. Antiaanbakpannen zijn niet meer weg te denken in onze keuken. Het voorkomt immers dat etensresten zich aan de bodem van de pan hechten en het schoonmaken na gebruik is een stuk eenvoudiger. Omdat steeds meer mensen zich zorgen maken over PFAS in hun pannen komen er langzaam maar zeker meer alternatieven beschikbaar. Een groot deel van de anti-aanbakpannen is inmiddels voorzien van een keramische bodem. Hoewel keramische pannen over anti-aanbakeigenschappen beschikken, bieden ze nog niet het comfort en de levensduur die Teflon pannen wel hebben. Primecook ecofriendly cookware is een merk dat een goed en duurzaam alternatief heeft ontwikkeld voor Teflon pannen met PFAS.

Moet je pannen met PFAS weggooien? Als de anti-aanbaklaag is beschadigd is dat zeker verstandig. Een Teflon laag die beschadigd is verspreidt namelijk sneller schadelijke dampen, via de loskomende Teflon schilfers. In dat geval is het beslist beter om te kijken naar een nieuwe pan zonder PFAS. Hoewel teflon/PTFE pannen met het schadelijke PFOA niet meer mogen worden verkocht zijn dezelfde pannen met de hulpstof GenX nog steeds toegestaan. Teflon bevat dus nog steeds teflon/PTFE op basis van chemische GenX stoffen.

Om helemaal geen risico lopen is het aan te raden om de teflon pannen te vervangen door alternatieven met een keramische of anorganische anti-aanbakcoating zoals Ecoshield van Primecook. Gebruik in ieder geval houten of siliconen keukengerei om de antiaanbaklaag in teflon pannen niet te beschadigen en voorkom overmatige verhitting. Gooi oude of beschadigde antiaanbakpannen weg. Bedenk daarbij dat beschadigingen in de teflon antiaanbaklaag met het blote oog soms nauwelijks waarneembaar zijn. Vervang deze pannen tijdig door pannen zonder PFAS. Een veilige antiaanbaklaag zal nooit giftige stoffen of dampen afgeven, ook niet als de coating is beschadigd.

Blootstelling aan PFAS is niet geheel uit te sluiten. Wel kun je proberen contact met PFAS zoveel mogelijk te beperken.

Vermijd het eten en drinken uit voedselverpakkingen (bijvoorbeeld pizzadozen),

Verwarm kant en klare maaltijden op een bord in plaats van in de verpakking,

Eet zoveel mogelijk verse, onbewerkte producten en zo min mogelijk orgaanvlees,

Gebruik geen water- of vetafstotende sprays, boenwas of smeermiddelen met PFOS/PFOA, of PFC/PFTE (teflon), zeker niet in huis,

Laat waterafstotende kleding en andere met PFAS behandelde producten buiten luchten voor gebruik,

Vervang uw oude pannen met Teflon antiaanbaklaag,

Gebruik geen bakpapier in de oven,

Controleer of gebruikte cosmeticaproducten PFAS-vrij zijn.

Het kopen van producten die geen PFAS bevatten draagt bij aan minder verspreiding van PFAS en zorgt voor minder blootstelling. Hiermee wordt ook de ontwikkeling van alternatieven voor dit potentieel gevaarlijke materiaal versneld. Het volledig vermijden van producten zonder PFAS zal vooralsnog niet lukken. Bovendien is het nog niet verplicht om de aanwezigheid van deze stoffen te vermelden op het etiket, zodat de samenstelling niet altijd duidelijk is. De leverancier is wel verplicht om vragen over de aanwezigheid van PFAS binnen 45 dagen te beantwoorden.

Er is veel te doen over de normen die gehanteerd moeten worden als het gaat om het lozen van PFAS. ‘Als je het kunt meten moet je het verbieden’ is een zienswijze die langzaamaan populair wordt. Zweden en Duitsland hebben een voorstel gedaan om 200 soorten PFAS te verbieden op Europees niveau. In Denemarken geldt sinds 2020 een verbod op PFAS in voedselverpakkingen. Zo bevatten de frietbakjes van McDonalds alleen in Denemarken geen PFAS. In andere Europese landen is dat nog wel het geval.

Een aantal Noord Europese landen, waaronder Nederland, heeft een voorstel ingediend om te komen tot een Europees verbod op productie, gebruik, verkoop en import van PFAS. De snelheid van invoering is mede afhankelijk van de functie van de producten en de beschikbaarheid van alternatieven. Met andere woorden: er gaan nog jaren overheen voordat dergelijke wetgeving tot meetbare resultaten leidt. En ook na een verbod zullen deeltjes met PFAS nog uit Amerika en China onze kant op komen.

PFAS hoort niet thuis in onze leefomgeving. Het is alom aanwezig en zal dat nog lange tijd blijven. Het probleem van PFAS voor de gezondheid van mens en milieu is misschien wel groter dan we op dit moment weten. De toepassingen van PFAS zijn zo wijdverbreid dat de stof op vele plekken in onze omgeving aanwezig is.

Het verminderen van blootstelling aan PFAS is belangrijk, evenals het doen van onafhankelijk onderzoek naar de schadelijkheid van producten en het voorkomen dat deze in onze grond, in het water en in de lucht terechtkomen. Een verbod op PFAS in consumentenproducten, zoals pannen zal de beschikbaarheid van alternatieven zonder PFAS snel groter maken. Wetenschappers en producenten hebben hier een rol, maar ook de rol van de consument die kiest voor PFAS-vrije producten is hierin belangrijk. Zo zal een ieder die oog heeft voor het milieu en de gezondheid, er voor kiezen om nieuwe pannen te kopen waarin de schadelijke stoffen niet worden gebruikt. Pannen zonder PFAS bieden een veilig alternatief voor de Teflon antiaanbaklaag.

Het feit dat PFAS ook voorkomen in voedsel en drinkwater is zorgelijk, maar het mag geen reden zijn voor paniek. Drinkwater en gevarieerde voeding zijn van vitaal belang voor een goede gezondheid, zelfs al krijg je er kleine hoeveelheden PFAS mee binnen. Ons (gezonde) voedsel levert de voedingsstoffen die wij nodig hebben. En daar verandert PFAS niets aan.

In de huidige toepassingen hebben de PFAS chemicaliën waarschijnlijk hun langste tijd gehad. Meer kennis en inzicht, maar vooral ons (koop)gedrag zullen dat proces alleen maar versnellen.